Η τρίτη ηλικία.

Η διαδικασία της γήρανσης είναι μια "βιολογική" πραγματικότητα, έχει τη δική της δυναμική και βρίσκεται, σε μεγάλο βαθμό, πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο. Ωστόσο, κάθε κοινωνία δίνει διαφορετικό νόημα στο γήρας. Στον ανεπτυγμένο κόσμο, η χρονολογική ηλικία παίζει κυρίαρχο ρόλο. Η ηλικία των 60 έως 65 ετών, περίπου ισοδύναμεί με τις ηλικίες συνταξιοδότησης στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες, λέγεται ότι είναι η αρχή του γήρατος. Σε πολλά μέρη του αναπτυσσόμενου κόσμου, η χρονολογική ηλικία έχει μικρή ή καμία σημασία για τον προσδιορισμό του γήρατος. Άλλες κοινωνικά κατασκευασμένες ερμηνείες της ηλικίας είναι πιο σημαντικές, όπως είναι οι ρόλοι που ανατίθενται στους ηλικιωμένους. Έτσι, σε αντίθεση με τα χρονολογικά ορόσημα που σηματοδοτούν τη ζωή, το γήρας σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες θεωρείται ότι αρχίζει από τη στιγμή που η ενεργός συμβολή του ατόμου δεν είναι πλέον δυνατή. 

Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουμε δημιουργήσει μια προκατασκευασμένη εικόνα για την τρίτη ηλικία και τους ηλικιωμένους ανθρώπους. Έχουμε συνδυάσει τις έννοιες αυτές με σωματικά και ψυχικά προβλήματα, όπως καρδιοπάθειες και οστεοπόρωση ή άνοια και κατάθλιψη, αντίστοιχα. Επίσης, η εξωτερική εικόνα που έχουμε στο μυαλό μας χαρακτηρίζεται συνήθως ως αρνητική, αφού περιλαμβάνει ρυτίδες και χαλαρωμένα σωματικά μέρη του σώματος που κάποτε προκαλούσαν έλξη. Όταν απευθυνόμαστε σε ένα ηλικιωμένο άτομο, τείνουμε να μιλάμε δυνατά και να χρησιμοποιούμε απλοϊκό λεξιλόγιο, όπως όταν απευθυνόμαστε σε ένα μικρό παιδί. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά και οι συμπεριφορές επηρεάζουν τον τρόπο που βλέπουμε έναν ηλικιωμένο κύριο ή κυρία και τον τρόπο που οι ίδιοι βλέπουν τον εαυτό τους. Μπορούμε εύκολα να συμφωνήσουμε με αυτό, αν σκεφτούμε τους λόγους για τους οποίους δε θέλουμε να μεγαλώσουμε. 

Στο Πανεπιστήμιο Yale στις Ηνωμένες Πολιτείες, η καθηγήτρια Becca Levy προσπάθησε να μελετήσει την επίδραση των κοινωνικών στερεότυπων στην τρίτη ηλικία, έτσι ώστε να δει κατά πόσο επηρεάζονται οι σωματικές και γνωστικές τους λειτουργίες. Σε μια πρόσφατη έρευνα, απέδειξε ότι τα στερεότυπα έχουν άμεσο αντίκτυπο στις ικανότητες και στη συμπεριφορά των ανθρώπων. Απέδειξε ακόμη ότι σε πολιτισμούς που εκτιμούν τους ηλικιωμένους, όπως στην Κίνα και την Ιαπωνία, οι άνθρωποι αυτοί αντιμετωπίζουν λιγότερα προβλήματα σχετικά με την απώλεια μνήμης. Το πείραμα που χρησιμοποίησε για να καταλήξει σε αυτά τα συμπεράσματα έχει μεγάλο ενδιαφέρον και αξίζει να το αναφέρουμε. Η Levy, λοιπόν, μέτρησε τη μνήμη συμμετεχόντων ηλικίας 65 ετών και άνω σε συνδυασμό με την ταχύτητα βαδίσματός τους. Στη συνέχεια, έκανε προβολή σε μία οθόνη μια σειρά από λέξεις, τόσο γρήγορα όσο χρειαζόταν για να τις απομνημονεύσουν ασυνείδητα. Μετά από λέξεις όπως "οδηγός", "μόρφωση" ή "σοφοί" που προβλήθηκαν, παρατηρήθηκε αύξηση στην ικανότητα της μνήμης και επιτάχυνση στο βάδισμά τους. Αντίθετα, λέξεις όπως "γεροντικός", "παρακμή" ή "έλλειψη", είχαν αρνητική επίδραση στη μνήμη τους και συγχρόνως, επιβράδυνση του βαδίσματος. 

Οι αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή ενός ατόμου που λέγεται ότι διανύει την τρίτη ηλικία μπορούν να εξετασθούν από διαφορετικές σκοπιές. Εμείς όμως θα αναφερθούμε περισσότερο στις αλλαγές και στις ανάγκες που αφορούν στην ψυχική του υγεία.  Πρώτο σημείο αναφοράς για την περίοδο αυτή λοιπόν, είναι το γεγονός ότι το άτομο αφήνει την επαγγελματική του ζωή στο παρελθόν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μη νιώθει παραγωγικός και ικανός να προσφέρει. Ακόμη, εκ των πραγμάτων, διαθέτει άπλετο χρόνο που τον αναλώνει στην αξιολόγηση του εαυτού του για τη συνολική του πορεία στο πλαίσιο της κοινωνικής του ζωής. Άλλα σημεία αναφοράς είναι η αλλαγή της εξωτερικής εικόνας του ατόμου, η μείωση της αποτελεσματικότητάς του, η εξασθένιση της μυϊκής του δύναμης και άλλων ικανοτήτων του, αλλά και πολλών γνωστικών λειτουργιών. Όλα αυτά δημιουργούν την αίσθηση στο ίδιο το άτομο ότι χάνει τον έλεγχο του εαυτό του, χάνει τον εαυτό του. 

Σύμφωνα με το εξελικτικό μοντέλο του Erikson, πιο συγκεκριμένα, κύρια ανάγκη κάθε ανθρώπου είναι η ανάπτυξη του συναισθήματος της πληρότητας και της προσωπικής ακεραιότητας. Κατά την αναζήτηση της προσωπικής ολοκλήρωσης, ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με τον εαυτό του και είτε θα καταφέρει να τον αποδεχτεί είτε θα τον αξιολογήσει αρνητικά και θα καταλήξει στην απόγνωση. Με άλλα λόγια, υπό το πρίσμα της θεωρίας της ιεράρχησης των αναγκών του Maslow, το άτομο την περίοδο αυτή βρίσκεται στο στάδιο της αυτοπραγμάτωσης και προσπαθεί πλέον να ικανοποιήσει ανάγκες που θα τον κάνουν να νιώθει πλήρης, πραγματωμένος και ευτυχισμένος, συν των άλλων αναγκών που αφορούσαν κι άλλα στάδια προηγούμενων περιόδων (βασικών, ασφάλειας, κοινωνικής αποδοχής, αυτοεκτίμησης).

Οι ανάγκες και οι αλλαγές που περιγράφουμε είναι οικουμενικές. Ωστόσο, αν σκεφτούμε μία ηλικιωμένη κυρία που ζει στη Σουηδία και μία άλλη που ζει στην Ελλάδα, δε σχηματίζουμε αυτόματα την ίδια εικόνα. Μπορείτε να σκεφτείτε για ποιο λόγο; 

Οι λόγοι σίγουρα είναι πολλοί. Ένας από αυτούς είναι και το στερεότυπο που έχουμε δημιουργήσει για την τρίτη ηλικία, η αντίληψη με την οποία μεγαλώνουν γενιές και γενιές στη χώρα μας. Αν αντιληφθούμε, αντιθέτως, την περίοδο αυτή ως μια περίοδο που το άτομο είναι πιο ώριμο, πιο σοφό, έχει πια τη δυνατότητα να ξεκουραστεί και να απολαύσει απλά πράγματα και στιγμές με αγαπημένα πρόσωπα, τότε θα προσαρμοστούμε πιθανότατα πιο εύκολα σε αυτό το στάδιο. Σε όλα τα αναπτυξιακά στάδια υπάρχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Αν ψάξουμε τα θετικά της τρίτης ηλικίας και δώσουμε περισσότερη έμφαση σε αυτά, θα μπορέσουμε να βοηθήσουμε οικεία μας πρόσωπα να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες της ζωής τους, να αποδεχτούν τις αλλαγές που τους συμβαίνουν και να απολαύσουν απλά καθημερινά πράγματα που κάποτε δεν είχαν τον χρόνο να το κάνουν. Ίσως κάποια στιγμή, μειωθούν όλα αυτά τα αρνητικά που συνοδεύουν την περίοδο αυτή, κι ακόμα κι αν υπάρχουν, να μη μας καταβάλλουν και να μην καθιστούν την ενεργό συμβολή μας στην καθημερινότητα ανέφικτη. Ίσως κάποια στιγμή η εικόνα μια ηλικιωμένης Ελληνίδας πλησιάσει την εικόνα μιας κύριας που ζει στην Ευρώπη.